Keuzevrijheid & Zelfbeschikking

Christien Brinkgreve

Voor de laatste avond van de cursus Ken uzelf, autobiografisch schrijven die ik deze zomer gaf op de Internationale School voor Wijsbegeerte (ISVW in Leusden) had ik een film gedacht, As it is in Heaven, van de regisseur Kay Pollak. Ik had die ooit gezien, was toen erg onder de indruk en dacht dat hij wel toepasselijk zou zijn: het ging over een dirigent die een hartaanval kreeg en zijn rust toen zocht in zijn oude geboorteplaatsje ergens in het hoge noorden van Zweden. Op zoek dus naar zichzelf, dat was me bijgebleven.

Hij wilde zijn oude alles opeisende leven als dirigent afschudden, en zichzelf in het dorp van zijn jeugd terugvinden, maar raakte verzeild in de begeleiding van het plaatselijke kerkkoor. Dat deed hij op ongewone wijze die voor veel ophef en beroering in het dorp zorgde: hij wilde mensen laten ontdekken wat hun eigen toon was, hun eigen stem.

Het was een drukke en prachtige week geweest daar in Leusden, bijzonder intensief, geheel in het teken van zelfkennis en schrijven. Twee-en dertig cursisten vanuit alle hoeken en lagen van de samenleving, verschillend in achtergrond, ontwikkeling en leeftijd. Een huisarts van tegen de tachtig, die met zijn helderheid en humor voor de broodnodige relativering zorgde, een zeventigjarige zangeres die wat knorrig begon maar de week afsloot met een zingend voorgedragen eigen gedicht, de jongen die vroeger met zand en klei speelde en in de bouw was gaan werken, de vrouw die haar katholieke sporen naging, de vrouw die niet kon kiezen, niet tussen haar vader en haar moeder, niet tussen het wilde meisje van vroeger met de sproeten en het lieve meisje met het keurige jurkje – ik kan er niet genoeg van krijgen. Voor mij komt hierin alles samen wat ik leuk vind: het persoonlijke leven in de context van de tijd – de verdieping, de verbreding, de reflectie, en het narratieve: hoe van het eigen leven een verhaal te maken.

Het bijzondere van zo’n week is de variatie in thema’s en tonen, in stemmen en stemmingen. En hoe binnen een week uit een eerste prille voorstelronde, aan de hand van de bedrieglijk eenvoudige vraag: Wie ben ik?, een scala aan verhalen tot stand komt, lange en korte, lichte en gekwelde, concrete en meer abstracte, proza en poëzie – met een gemeenschappelijke noemer: het gaat niet over anderen maar over henzelf. Het is uitdrukkelijk geen psychotherapie, al voel je soms bij mensen een enorme behoefte daaraan. Wat het wel biedt is de veiligheid van een groep buiten de orde van het gewone leven, en dat geeft ruimte om op verhaal te komen. Om een verhaal te creëren, een lijn te ontdekken.

En dat werkt: dat geeft houvast, een gevoel: dat ben ik, zo doe ik dat, zo wil ik verder. Het is wat je noemt dankbaar werk, en voor mij een nieuwe vorm van sociologische vakbeoefening. Want ik probeer dat eigen verhaal in de context van de tijd te plaatsen; een vergelijking van het eigen leven met dat van de ouders vormt bijvoorbeeld een van de schrijfopdrachten.

Die donderdagavond zat het werk erop, mijn colleges waren klaar, de stukken van de cursisten ingeleverd. Terwijl die gecopieerd en gebundeld werden voor de slotpresentatie de volgende ochtend, keken wij naar die prachtfilm. En terwijl ik keek, en merkte hoe de zangeres als vanzelf zachtjes mee ging zingen met dat hartverscheurende lied in de film, besefte ik opeens dat die film nog veel toepasselijker was dan ik dacht toen ik hem met een intuïtieve greep in mijn tas had gegooid. Ik besefte dat ik die week hetzelfde geprobeerd had als de dirigent deed in de film: mensen hun eigen stem te laten vinden, te helpen zoeken naar hun eigen toon en thema en hoe die vorm en volume te geven. En hoe ontroerend dat is als je hoort wat dat oplevert, als je merkt wat dat mensen doet. Niet de disciplinering in het vaststaande lied en het vaste repertoire, maar het zoeken naar een eigen stem, en hoe die resoneert met de stemmen van de anderen.

Een wild veldboeket, vond ik het de volgende ochtend. Of een meerstemmig koor dat een eigen melodie heeft ontwikkeld. Belangrijk, in deze tijd van emancipatie en zelfbepaling. En een manier om emancipatie weer meer de betekenis te laten krijgen die het aanvankelijk had: bevrijding uit een voorgeschreven leven, en ruimte om dit meer naar eigen verlangens vorm te geven. In een koor moeten de leden hun geluid natuurlijk wel op elkaar afstemmen: het zijn geen autistische klanken in een leegte. Maar wat de film zo goed liet zien en horen was hoe rijk dit meerstemmige koor was, en hoe variatie in tonen een mooiere klank geeft dan het unisono geluid van de gelijktonigheid dat opstijgt als er maar één model als het juiste wordt gezien – vroeger het huismoederschap, nu de voltijds werkende carrièremoeder- , en andere manieren als verwerpelijke dissonanten.